Dlaczego potrzebujemy umiejętności cyfrowych? I jakich konkretnie?

W czasach dynamicznego rozwoju sztucznej inteligencji, umiejętności cyfrowe wydają się ważniejsze niż kiedykolwiek. Jeśli ich nie posiadamy, lub nasze kompetencje są zbyt niskie, nie tylko nie jesteśmy w stanie wykorzystać możliwości, jakie oferują nam nowe narzędzia, ale też jesteśmy bardziej podatni na zagrożenia. Dotyczy to zarówno indywidualnych osób, jak i całych społeczeństw. W tym artykule przekonujemy, dlaczego umiejętności cyfrowe są dziś bardzo potrzebne, opisujemy, z jakimi wyzwaniami mierzymy się jako społeczeństwo, a także podpowiadamy argumenty, jakich można użyć, przedstawiając rolę i potencjał bibliotek jako miejsc pozaformalnej edukacji cyfrowej.

Umiejętności cyfrowe w Polsce

W badaniu Komisji Europejskiej DESI 2022 (indeksie gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego) Polska zajęła 24 miejsce wśród 27 państw Unii Europejskiej. „Przynajmniej podstawowe kompetencje cyfrowe” miało w Unii Europejskiej 53,92% obywatelek i obywateli (średnia wartość dla 27 krajów w UE), w Polsce było to 42,93%. Oznacza to, że ponad połowa mieszkańców i mieszkanek naszego kraju nie posiadała w roku 2021 (a więc jeszcze przed upowszechnieniem się narzędzi AI) nawet podstawowych umiejętności cyfrowych.

Umiejętności cyfrowe i możliwość nadążania za rozwojem technologii to szansa na godne, satysfakcjonujące życie. Narzędzia cyfrowe pomagają znaleźć pracę, załatwiać codzienne sprawy, usprawniać realizację zadań, nawiązywać i utrzymywać kontakty społeczne, a także rozwijać kreatywność, pasje i zainteresowania. Bez wystarczających kompetencji narażamy się na różne niebezpieczeństwa, na przykład możemy stać się ofiarami cyberprzestępców czy podjąć błędną decyzję na podstawie nieprawdziwych informacji, których nie potrafimy zweryfikować. Jeśli są to decyzje na przykład wyborcze, ich konsekwencje mogą być poważne dla całego kraju, a nawet Europy.

Podstawowe kompetencje cyfrowe są ważne, ale coraz większą wagę przywiązuje się do umiejętności pogłębionych, związanych z konkretnymi problemami i wyzwaniami. Jeśli technologie cyfrowe mają przynosić ludziom (i całym społeczeństwom) różnorodne korzyści, trzeba się nimi posługiwać mądrze, z dbałością o zdrowie własne i innych (zarówno fizyczne, jak i psychiczne) i z troską o środowisko naturalne i klimat. Warto mieć świadomość zagrożeń związanych z rozwojem sztucznej inteligencji, nie obdarzać jej narzędzi zbyt dużym zaufaniem, ale też nie demonizować ich i przed nimi nie uciekać.

Umiejętności cyfrowe na rynku pracy

Rynek zmienia się bardzo dynamicznie. Jeszcze niedawno nawet podstawowe umiejętności programowania otwierały drzwi do atrakcyjnych, dobrze płatnych zawodów w branży IT, a teraz ten obszar, jak i wiele innych, przechodzi gruntowne zmiany. Umiejętności programistyczne są oczywiście nadal cenione, ale bez bardziej wyspecjalizowanych kompetencji oraz bez kompetencji miękkich, takich jak inteligencja emocjonalna, kreatywność czy komunikacja, mogą same nie wystarczyć.

W ostatnich latach mamy w Polsce do czynienia z dużą falą migracji z powodu wojny w Ukrainie. Wiele osób przybyłych do Polski jest aktywnych zawodowo, inne to dzieci i osoby starsze, często z niskimi kompetencjami. Zjawisko migracji raczej będzie się nasilać, choćby w związku z toczącymi się na świecie konfliktami i postępującymi zmianami klimatu. Będą do nas trafiać różne osoby, również takie, którym odmienności kulturowe i brak kompetencji (także cyfrowych) będą utrudniać funkcjonowanie w naszym kraju. Wsparcie w integracji tych osób, w tym również pomoc w opanowaniu umiejętności umożliwiających np. korzystanie z e-usług, będą korzystne dla całego społeczeństwa.

Coraz więcej mówimy o zmianach klimatu i zagrożeniach dla naszej planety, za które odpowiedzialny jest między innymi postęp technologiczny. Rozsądne korzystanie z narzędzi cyfrowych, z troską o klimat i środowisko, a także o własny dobrostan, to nowy poziom umiejętności cyfrowych, który warto rozwijać. Kolejnym jest praca zespołowa, również w środowisku wielokulturowym, uważność na potrzeby i odmienność innych osób, empatia i życzliwość.

Umiejętności cyfrowe dzieci i młodzieży

O edukacji cyfrowej w bibliotekach mówi się najczęściej w kontekście działań z osobami starszymi. Dzieci i młodzież, jako cyfrowi tubylcy, lepiej nadążają i w sposób bardziej naturalny chłoną cyfrowe nowości. Mogą starszych wiele nauczyć, ale też potrzebują nowej wiedzy i umiejętności. Krytyczne myślenie, bezpieczeństwo danych osobowych, ochrona wizerunku, świadomość ograniczeń narzędzi generatywnej sztucznej inteligencji, np. ich stronniczości i omylności, to zagadnienia, które wydają się szczególnie istotne.

Edukacja cyfrowa – rola bibliotek i innych instytucji kultury i edukacji

Biblioteki zajmują się edukacją cyfrową od wielu lat. Są to często jedyne miejsca, w których osoba starsza może się nauczyć obsługi komputera, smartfonu czy tabletu nieodpłatnie, w przyjaznej atmosferze, w towarzystwie osób z podobnymi potrzebami. Część bibliotek prowadzi już zajęcia z zakresu edukacji cyfrowej z migrantami i migrantami, często na różnych poziomach zaawansowania.

Polskie biblioteki są zazwyczaj niedofinansowane i borykają się z trudnościami związanymi zarówno z przestarzałą infrastrukturą, jak i zespołami, które mają za dużo zadań, a za mało ludzi i ich praca nie jest doceniana (również finansowo). Warto o tym pamiętać w kontekście rozwoju narzędzi sztucznej inteligencji, z których korzystanie wymaga nowych sprawnych komputerów i urządzeń mobilnych, a także szkoleń dla pracowników i większych nakładów finansowych, ponieważ AI intensywnie się komercjalizuje. Zmieniają się też formy odpłatności za oprogramowanie i coraz częściej konieczna jest stała kwota na subskrypcję, zagwarantowana w budżecie instytucji. Bez nowoczesnego sprzętu i oprogramowania prowadzenie atrakcyjnych zajęć dla różnych grup wiekowych nie będzie możliwe.

W 2021 roku w ramach projektu Cyfrowi Wędrowcy FRSI wraz z partnerami z Francji, Belgii, Holandii i Finlandii przygotowała „Rekomendacje strategiczne w zakresie rozwoju kompetencji cyfrowych”. Opisaliśmy w nich działania, jakie powinny zostać uwzględnione w dokumentach strategicznych dotyczących różnych dziedzin i na różnych poziomach, by zwiększyć powszechność kompetencji cyfrowych obywateli i tym samym przyspieszyć rozwój gospodarki cyfrowej i społeczeństwa. Przypominam je dziś, bo w kontekście rozwoju sztucznej inteligencji wydają się one jeszcze bardziej aktualne. Świat cyfrowy przyspieszył, umiejętności cyfrowe są nadal niezbędne, a te najbardziej potrzebne są nieco inne niż wcześniej. Biblioteki mają ogromny potencjał i duże doświadczenie jako partner w realizacji edukacji cyfrowej dostępnej dla wszystkich oraz jako miejsce uczenia się przez całe życie. Bardziej niż kiedykolwiek potrzebują też wsparcia i docenienia.

Tekst przygotowany na potrzeby kampanii All Digital Weeks: czas na cyfrowe umiejętności.
Autorka: Agnieszka Koszowska